portal.guldu.uz

КИРИШ

Ўзбекистон давлат консерваториясида «Мусиқа психологияси» маърузалар курси умумий психология курсининг давоми бўлиб, магистратура талабалари, шунингдек, аспирант ва ассистент-стажёрлар учун жорий этилган. Умумий психологияда нисбатан кўп учровчи тушунчалар: фаолият, билиш жараёнлари, ҳиссий-иродавий муҳит, шахсиятдаги индивидуал хусусиятлар мазкур қўлланманинг қурилиш мавзу материали тизимига асос сифатида қабул қилинган. Маърузалар матни якунида бўлажак мусиқачиларнинг индивидуал ва касбий малакасини аниқлашга оид психологик тестлар ҳамда тавсия этилган.
I БЎЛИМ

МУСИҚА ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ УМУМИЙ АСОСЛАРИ

Умумпсихологик атама ва тушунчалар

• Психология – психиканинг ривожланиши ва фаолият қонунлари ҳақидаги фан.
• «Психология» (юн.) – «психо», «псюхе» (руҳ, жон); «логия», «логос» (таълимот, фан).
• Психика омиллари, қонуниятлари, механизмлари психология фани предмети ҳисобланади.
• Психология тармоқлари – умумий психология, ёш психологияси, педагогик, ижод, санъат, мусиқа психологияси, психофизика, психофизиология, парапсихология, психиатрия, ижтимоий, этник, тиббий, космик психология ва бошқалар.
• Асосий психологик атамалар – руҳ, онг, сезги, диққат, идрок, хотира, тафаккур, хаёл, ирода, ҳис, туйғу, темперамент, характер, қобилият.
• Руҳ, жон, қалб – инсон ички дунёсини ифодаловчи тушунчалар.
• Онг – воқеликнинг инсон тафаккуридаги аксининг энг юқори даражаси.
• Сезги – нарса ва ҳодисаларни сезги аъзолари орқали ҳис қилишнинг оддий психик жараёни.
• Диққат – маълум пайтда фаолиятнинг бир нарсага қаратилганлиги.
• Идрок – нарса ва ҳодисаларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсири орқали тафаккурда акс этиши.
• Хотира – эслаб қолиш, тўпланган тажрибанинг сақланиши ва тикланиши.
• Тафаккур – билиш жараёнининг объектив борлиқ, воқеликнинг инсон онгида акс этишининг олий даражаси.
• Хаёл ёки фантазия – янгилик яратувчи кишининг руҳий, ижодий фаолияти унсури.
• Ирода –мақсадга эришиш йўлида қийинчиликларни енгиб ўтишга қаратилган фаолият.
• Ҳис-туйғулар – бўлаётган ҳодисалар туфайли туғилган ички кечинмалар.
• Темперамент – психиканинг динамик намоён бўлишига боғлиқ индивидуал хусусият. Мусиқа психологияси тарихидан

Мусиқа психологияси жуда қадим даврлардан буён ўрганиб келинмоқда. Мусиқа психологияси бўйича илк изланишлар куртакларини антик давр файласуфлари асарларида кўришимиз мумкин. ДарҲақиқат, Пифагор (эр. авв. VI аср) асарларида, унинг эвритмия таълимотида шу ҳақда гап боради. Эвритмия деганда олим инсоннинг барча ҳаётий Ҳодисалардан муносиб ритм, усул топа олиш қобилиятини тушунган. Ижтимоий Ҳаётни ладга, оркестрга қиёслаш Пифагордан қолган. Бу оркестрда Ҳар бир ижрочи маълум бир чолғуни чалганидек, Ҳаётда Ҳар бир инсоннинг ўз вазифаси бор. Пифагор куй ва ритм инсон қалбига муайян таъсир кўрсатишини ҳам аниқлаган. Умидсизлик, руҳий изтироблар, асабийлашиш, ғазаб ва бошқа нохушликларга қарши мусиқа фарқ қилинган. Мусиқа психологияси йўналишлари ва тармоқлари

Б.В.Асафьевнинг «композитор-ижрочи-тингловчи» фикрига таяниб, мусиқа психологиясини қуйидаги асосий йўналиш ва жабҳаларга ажратиш мумкин: ижодкорлик, ижрочилик, мусиқий идрок. Шу тартибда кейинги йўналишларга тақсимлаб чиқиш мумкин: таълим, мусиқашунослик, маърифий, техник, функционал, психотерапевтик. Мусиқий ижод психологияси. Бу, асосан, бастакор ва композиторларнинг хаёл, тасаввур, мусиқа яратиш, янги мусиқий асарни дунёга келтириш билан боғлиқ бўлган фаолиятидир. П.И.Чайковский мазкур жараён ва ўша дақиқада пайдо бўлувчи илҳом ҳақида шундай деган эди: «Илҳом келган пайтда, одатдаги ҳолатдан чиқа бошлайсан. Бир фикр бошқа бирини ҳайдамоқчи бўлади. Ноталарни ёзиб улгурмайсан. Янгидан янги мусиқий образлар пайдо бўлади, бу тушунтириб бўлмас илҳом туйғусидир». Композитор нота ёзиш билан бирга асарни тингловчига аниқ етказиб бера оладиган ижрочини ҳам яхши тасаввур қилиши керак. II БЎЛИМ

МУСИҚАЧИ ШАХСИ ВА ФАОЛИЯТИ

Мусиқачи шахси

Муаммонинг асосий масалалари:
Мусиқачи шахси деганда кимни тасаввур қиласиз?
Унинг қандай ўзига хос хусусиятлари мавжуд?
Яхши мусиқачи ва педагог бўлиш учун инсон ўзида қандай хусусиятларни ривожлантириши керак?
Барча буюк созандаларнинг айтишича, бу шундай шахски, у одамларга гўзаллик, умид бағишлайди, руҲни юксалтиради, инсонларни пок ва гўзалроқ қилади. Бу шахсда, биринчи навбатда, мусиқа туйғуси бўлиши керак. Психолог ва созанда Б.М.Теплов мусиқийлик ҳақида бу - мусиқанинг эмоционал ифодаланишини (шакл, жанр, куй, ритм, лад, тембр, динамика ва бошқаларни) ҳис эта олиш қобилияти, дейди. Мусиқачи шахси ва фаолияти хусусиятлари

Санъат усталари шахсининг хусусиятларини одатда рус тилида «т» ҳарфи билан бошланадиган бешта сўзга боғлашади. Булар: «талант» – истеъдод, «творчество» – ижод, «трудолюбие»– меҳнатсеварлик, «терпение» – сабр, «требовательность» – талабчанлик. Бу ерда мусиқачининг истеъдоди катта аҳамиятга эга. Масалан, ёш Моцарт Ватиканда хор ижросидаги мураккаб асарни (Италия композитори Григорио Аллегрининг «Мизерере») атиги икки маротаба эшитиб, икки кундан сўнг ўз хотирасида сақлаб қолган ўша тўлиқ партитуранинг қўлёзмасини Рим Папасига топширган. III БЎЛИМ

МУСИҚА САНЪАТИДА БИЛИМ ОЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ

Диққат

Инсон фаолиятининг бошқа турларида бўлгани каби, мусиқа санъатида диққат инсоннинг барча сенсор (ҳиссий), интеллектуал (ақлий), ҳаракатга келтирувчи жараёнлардаги фаолият самарадорлигининг муҳим ва зарур шартидир.
Диққат –маълум пайтда фаолиятнинг бир нарсага қаратилишидир.
Асосан икки тур: ихтиёрсиз ва ихтиёрий диққат мавжуд. Лекин яна бир ўзига хос турни ҳам ажратиш мумкин – у ихтиёрий диққатдан кейин келиб, узоқ муддат давом этиши билан характерланади. Бу анча тиғиз ва самарали ақлий фаолият бўлиб, барча турдаги меҳнатга юқори самарадорлик бағишлайди. СЕЗГИ

Биз ўзимизни ўраб турган оламни сезги органларимиз ва ҳис қилиш орқали биламиз ва керакли ахборотни оламиз.
Сезги – нарса ва ҳодисаларни сезги аъзолари орқали Ҳис қилишнинг оддий психик жараёнидир.
Сезги органлари билан мувофиқ тарзда сезгининг кўриш, эшитиш, ҳид, таъм, тери, мушакларни ҳаракатга келтирувчи ва органик сезги турлари мавжуд. Мусиқа санъатида эшитиш, тактил (пайпаслаб), яъни қўл тегизиб ҳис этиш, ҳаракат ва ритмик сезгилар катта аҳамиятга эга. Хонандалар, дамли (пуфлама) ва торли мусиқа чолғулари созандалари учун овозга ўзига хос тўлалик ва оҳанг бўёқдорлигини таъминловчи вибрацион сезги ҳам катта аҳамиятга эга. Сезги қонуниятига уларнинг сифати, тезлиги, давомийлиги ва фазовий локализация каби хусусиятларини ҳам киритиш мумкин. Эшитиш сезгиси асосида мусиқачиларда ички эшитиш ва мусиқий эшитиш хусусиятлари ривожланади. Бизнинг анализаторларимиз мослашувчанлик қобилиятига эга, яъни қўзғатувчи таъсирга кўника олади. Узоқ муддат баланд овоздаги мусиқани тинглагандан сўнг биз «пиано» ёки «меццо-форте» овоз кучидаги нозик ўзгаришларни кам ҳис этамиз. Узоқ вақт сукунатда бўлгач эса, биз ҳатто ўрта кучдаги овозни ҳам баланд овоздек қабул қиламиз. Масалан, Шопен куйни ҳеч қачон баланд чалмаган. Лекин у пиано, пианиссимо, меццо-форте бобида тенгсиз ижрочилиги ҳисобига оҳангдорликка эришган.
Обертон (қўшимча тонлар) сезгиси

Немис олими Г.Гельмгольц (1821-1894) томонидан олиб борилган тадқиқотлар («Учение о слуховых оҲуҲениях как физиологическая основа теории музыки», Спб., 1875, «О физиологических причинах музыкальной гармонии», Спб., 1896) ягона овоз мураккаб табиатга эга эканлигини ва уни таркибий қисмларга бўлиш мумкинлигини кўрсатди. Бунинг учун спектрометр деб аталган мослама яратилган бўлиб, овозни уни ташкил этаётган садоларга ажратиб чиқади. Овоз спектрида қўшимча садолар гуруҳидан иборат алоҳида кўтарилувчи авжлар «форманталар» деб аталади. Овоз жилодорлиги айнан уларнинг таркибига боғлиқ.
ИДРОК

Идрок – нарсалар ёки ҳодисаларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсири орқали онгимизда этишидир.
Психологияда идрок предметлилик, яхлитлик, структуралилик, барқарорлик, англанган бўлиши каби ўзига хос жиҲатларга ажратилади.
Сезгида предметнинг алоҳида қисмлари, идрокда предметнинг барча таркибий қисмлари бир бутунликда Ҳис қилинади. Масалан, мусиқий асарни эшитиб, биз унинг куйи, ритми, тембри, гармониясини алоҳида қабул қилмаймиз, аксинча, бу мусиқани образли, умумлашган Ҳолда яхлитлигича англаб, идрок этамиз.
«Мусиқа энциклопедияси»да мусиқий идрок мусиқанинг инсон туйғуларида айнан мувофиқ равишда акс этиши ва мусиқий материални шахсан идрок этиш (перцепция) ҳамда инсоннинг мусиқий ва Ҳаётий тажрибалари (апперцепция), билими, эмоционал кечинмалари ва асар қийматини бирлаштиришга йўналтирилган мураккаб фаолият эканлиги кўрсатилган.
Қабул қилиш жараёнида қайси анализатор устунлик қилишига қараб, идрокни таснифлаб чиқиш мумкин. Кўриш,эшитиш, сезиш, кинестетик (фазовий, вақтга боғлиқ), ҳид ва таъм билиш идроклари фарқланади. Мусиқа санъати учун ҳид ва таъм билишдан бошқа ҳамма анализаторлар катта аҳамиятга эга. Эшитиш идроки бўлиши ўз-ўзидан шарт.
Мусиқий идрокнинг ўзига хос хусусиятлари

Нима учун мусиқани ҳамма эшитадию, лекин ҳамма ҳам идрок эта олмайди? Нима учун европалик тингловчи Шарқ мусиқасини, шарқ тинловчиси Европа мусиқасини Ҳар доим тўла тушунавермайди? Мусиқий идрокнинг тўлақонлилиги, мусиқий ифода воситаларини тушуниш имконияти, интенсивлик ва мусиқий кечинма турлари ҳар бир одамда ҳар хил бўлиб, ўз хусусиятлари, сабабига эга. Мусиқа тарихи ва амалиётидан бир неча мисол